Κινηματογράφος: Ο Νεορεαλισμός στην Ελλάδα

Γράφει η Σοφία Ροκκά

Το κίνημα του νεορεαλισμού στον κινηματογράφο πρωτοεμφανίστηκε στη μεταπολεμική Ιταλία, στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Πρόκειται για μια προσπάθεια των καλλιτεχνών να φύγουν από τις καθιερωμένες αρχές του κλασικού ιταλικού σινεμά, τις λεγόμενες «ταινίες των άσπρων τηλεφώνων». Αυτό το είδος επικρατούσε στη διάρκεια του καθεστώτος του Μουσσολίνι και είχε σαν θεματική ιστορικά έπη και συναισθηματικά μελοδράματα της ανώτερης τάξης. Επρόκειτο για ταινίες οι οποίες χαρακτηρίστηκαν παρακμιακές και ψεύτικες από κριτικούς της εποχής. Οι νεορεαλιστές, λοιπόν, αποφάσισαν να φέρουν μια νέα οπτική της πραγματικότητας στη μεγάλη οθόνη, αυτή της αποτύπωσης της ζωής όπως ακριβώς είναι και το ύφος τους πλησίαζε την ωμή τραχύτητα των ντοκιμαντέρ. Η πλοκή του νέου ρεύματος πραγματευόταν και παρουσίαζε την κρίση του πολέμου, την καθημερινότητα των ανθρώπων της εργατικής τάξης και το ζήτημα της επιβίωσής τους. Μέχρι το 1945, ο πόλεμος είχε καταστρέψει μεγάλο μέρος της Τσινετσιττά, ιταλική πόλη αντίστοιχη του αμερικανικού Χόλλυγουντ, οπότε ο ηχητικός εξοπλισμός και τα σκηνικά βρίσκονταν σπάνια. Η νεορεαλιστική μιζανσέν[1] βασίστηκε σε πραγματικές τοποθεσίες, με γυρίσματα στους δρόμους και σε ιδιωτικά κτήρια. Με την κίνηση αυτή, η κάθε ταινία αποτελεί ιστορικό τεκμήριο, αφού είναι ένα μέσο πληροφόρησης για την κατάσταση των πόλεων και των συνθηκών διαβίωσης της εποχής γυρίσματός τους. Επίσης, οι τεχνικές φωτισμού ήταν ένα κομμάτι που εξελίχθηκε και γνώρισε πολύ πειραματισμό, καθώς, λόγω των εξωτερικών γυρισμάτων, το καθιερωμένο σύστημα φωτισμού «τριών σημείων» του Χόλλυγουντ απορρίφθηκε, δίνοντας τη θέση του στην τελειοποιημένη κινηματογραφική φωτογραφία. Όσο για την επιλογή των ηθοποιών, δεν ήταν λίγες οι φορές που επιλέγονταν ερασιτέχνες, καθημερινοί άνθρωποι, που καλούνταν να παίξουν μια εκδοχή του εαυτού τους.

Οι κύριοι Ιταλοί σκηνοθέτες-εκπρόσωποι ήταν οι Roberto Rossellini, Luchino Visconti, Vittorio De Sica, Pier Paolo Pasolini, Federico Fellini.

Το κίνημα του νεορεαλισμού επηρέασε και τον ελληνικό κινηματογραφικό χώρο. Στη φιλμογραφία της χώρας την περίοδο 1951-1964, συναντάμε επτά ταινίες που αποτυπώνουν την σκληρή πραγματικότητα της Ελλάδας μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, των τριών κατοχών (Γερμανοί, Ιταλοί, Βούλγαροι) και του Εμφυλίου Πολέμου. Οι σκηνοθέτες αποφασισμένοι να διατηρήσουν ζωντανή την «έβδομη τέχνη» στη χώρα, ξεπερνώντας τις δυσκολίες, όπως την καταστροφή των στούντιο, πήραν τις κάμερες και πρόβαλαν στο πανί την εξαθλίωση της ζωής, τα κοινωνικά προβλήματα, τη βιοπάλη και τη φτώχεια των ανθρώπων. Τα παραδείγματα ταινιών είναι:

1. Πικρό Ψωμί (1951), του Γρηγόρη Γρηγορίου
2. Μαύρη Γη (1952), του Στέλιου Τατασόπουλου
3. Ξυπόλυτο Τάγμα (1953), του Γκρεγκ Τάλλας
4. Μαγική πόλις (1954), του Νίκου Κούνδουρου
5. Κυριακάτικοι ήρωες [Οι άσσοι του γηπέδου] (1956), του Βασίλη Γεωργιάδη
6. Συνοικία το όνειρο (1961), του Αλέκου Αλεξανδράκη
7. Το μπλόκο (1964), του Άδωνη Κύρου

Το Πικρό Ψωμί είναι μια ταινία που θίγει ένα κύριο κοινωνικό θέμα: την παιδική εργασία. Παρουσιάζεται μια φτωχή πενταμελής οικογένεια με τρία παιδιά: έναν μικρό γιο, έναν γιο που έχει χάσει τα δύο του χέρια και έναν τρίτο γιο που, μετά τον θάνατο του πατέρα σε εργατικό δυστύχημα στην οικοδομή, καλείται να σηκώσει το βάρος της επιβίωσης. Η οικογένεια τότε, καθώς ο μισθός του εργαζόμενου γιου δεν φτάνει για να τους συντηρήσει, βρίσκεται σε ένα δίλλημα: αν ο μικρός θα συνεχίσει την εκπαίδευσή του στο σχολείο ή θα πάει στην οικοδομή μαζί με τον αδερφό του. Τα γυρίσματα της ταινίας ξεκίνησαν το 1950 με ελάχιστους οικονομικούς πόρους. Στην ταινία πρωταγωνιστούσαν η Ίντα Χριστινάκη (σύζυγος του Γρηγορίου), η Ελένη Ζαφειρίου (στο ρόλο της μάνας), ο Στράτος Φλώρος, ο Άλκης Παπάς, ο Μιχάλης Νικολόπουλος, ο Δήμος Σταρένιος, ο Παντελής Ζερβός και ο μικρός Αλέκος Κουρής. Στην διάρκεια των γυρισμάτων ο νεαρός (18 ετών) ηθοποιός του θεάτρου Τέχνης, Στράτος Φλώρος διαγνώστηκε με φυματιώδη μηνιγγίτιδα και πέθανε δύο ημέρες μετά. Τα γυρίσματα συνεχίστηκαν με άλλον ηθοποιό, τον Στέλιο Παπαδάκη, που έπαιζε πλάτη.

Η ταινία Μαύρη Γη μας δείχνει τη δύσκολη ζωή στο νησί της Νάξου. Οι κάτοικοι του νησιού, για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην, εκμεταλλεύονται τα ορυχεία, σκάβοντας άγρια τη γη. Παρακολουθούμε έναν νεαρό σμυριδωρύχο που έχει ερωτευθεί μια κοπέλα, την οποία διστάζει να ζητήσει σε γάμο, αφού δεν θέλει να την παρασύρει σε μια ζωή γεμάτη βάσανα, καθώς δεν μπορεί να τη συντηρήσει. Στην ταινία συμμετείχαν απλοί κάτοικοι του νησιού και εργάτες των ορυχείων, δείχνοντας πτυχές της άτυχης ζωής τους. Παίζουν επίσης οι: Γιώργος Φούντας, Σόφη Λίλα, Κατερίνα Ζάχου, Φρόσω Κόκκολα, Τάσος Κυριακόπουλος, Γιάννης Φύριος, Λευτέρης Καστρίτσιος, Κώστας Δούκας. Η ταινία πήρε το Α΄ Βραβείο των κριτικών κινηματογράφου ενώ τιμήθηκε και στο Διεθνές Φεστιβάλ της ΕΣΣΔ.

Το Ξυπόλητο Τάγμα αφηγείται την ιστορία των ορφανών αγοριών, έξι έως είκοσι έξι ετών, από το Παπάφειο Ίδρυμα της Θεσσαλονίκης. Το κτήριο όπου έμεναν επιτάχθηκε από τους Γερμανούς στη διάρκεια της κατοχής και οι εργαζόμενοί του διώχθηκαν. Έτσι, τα παιδιά βρέθηκαν στο δρόμο με ό,τι φορούσαν, ξυπόλητα, πεινασμένα και απροστάτευτα. Οι συνθήκες αυτές τα οδήγησαν στην δημιουργία μιας «συμμορίας» και την εύρεση στέγης της, ώστε να καταφέρουν να επιβιώσουν. Τα μεγαλύτερα σε ηλικία αγόρια ήταν οι αρχηγοί της ομάδας και οργάνωναν επιδρομές στα γερμανικά καμιόνια και στις αποθήκες των μαυραγοριτών, προκειμένου να εξασφαλίσουν τροφή. Καθώς η φτώχεια και η πείνα θέριζαν την πόλη, το Ξυπόλητο Τάγμα μοίραζε τα λάφυρά του στους υπόλοιπους κατοίκους και βοηθούσε με πολλούς τρόπους όποιον τους χρειαζόταν. Έτσι, στην ταινία κάποιο από τα μέλη βρίσκει στο δρόμο ένα ορφανό αγόρι με την αδελφή του και το πηγαίνει στο καταφύγιό τους. Τα δύο παιδιά εντάσσονται στην ομάδα. Όταν ένας Αμερικάνος ζητά να τον κρύψουν από τους Γερμανούς και να τον φυγαδεύσουν από τη χώρα, τα παιδιά, για να μαζέψουν χρήματα και να ολοκληρώσουν το έργο, κλέβουν το λάδι ενός Έλληνα συνεταίρου των Ναζί και το πουλούν. Εκείνος «τους πιάνει στα πράσα», χωρίς όμως να μπορεί να το αποδείξει. Αναζητώντας δικαίωση, κυνηγά τα παιδιά με σκοπό να τα καταδώσει. Στην προσπάθειά του, λοιπόν, σκοτώνεται πέφτοντας από έναν γκρεμό στη διάρκεια καβγά με ένα από τα παιδιά. Η συμμορία τελικά καταφέρνει να φυγαδεύσει τον Αμερικάνο, αλλά η Ελληνίδα που τον προστάτευε και τον οδήγησε στο Τάγμα, εκτελέστηκε. Το 1955 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο, τη «Χρυσή Δάφνη», στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Εδιμβούργου.

Η ταινία Μαγική Πόλις μας μεταφέρει στο Δουργούτι (σημερινός Νέος Κόσμος) της δεκαετίας του 1950. Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων που ζούσαν ακόμη σε παραπήγματα, συγκλόνισαν τον σκηνοθέτη και αποτέλεσαν ιδανικό τόπο για την τοποθέτηση της ιστορίας. Ένας φτωχός φορτηγατζής θέλει να ξεχρεώσει το αυτοκίνητό του. Μην βρίσκοντας άλλη λύση, υποπίπτει στα δίχτυα του υποκόσμου με κίνδυνο να χάσει ακόμα και αυτό. Από τη δύσκολη θέση βγαίνει με τη βοήθεια των γειτόνων του και κερδίζει και τον έρωτα της αγαπημένης του. Σεναριογράφος είναι η συγγραφέας Μαργαρίτα Λυμπεράκη και τη μουσική επιμελήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις. Πρωταγωνιστούν οι: Γιώργος Φούντας, Στέφανος Στρατηγός, Μαργαρίτα Παπαγεωργίου. Σε χαρακτηριστικούς ρόλους εμφανίζονται ο Μάνος Κατράκης, ο Ανδρέας Ντούζος, ο Ανέστης Βλάχος, o Μίμης Φωτόπουλος και ο Θανάσης Βέγγος, στην πρώτη του εμφάνιση στη μεγάλη οθόνη.

Στο Κυριακάτικοι Ήρωες [Οι Άσσοι του Γηπέδου], παρακολουθούμε μια εποχή (1950) όπου το ποδόσφαιρο ήταν καθαρά ερασιτεχνικό. Οι πρωταγωνιστές θέλουν να επιτύχουν να χρησιμοποιήσουν το άθλημα που τόσο αγαπούν σε επαγγελματικό επίπεδο, δηλαδή, να καταφέρουν να τους αποφέρει χρήματα. Η κάμερα μας δείχνει τα γήπεδα της γειτονιάς, τις κερκίδες πριν και μετά τον αγώνα, τα αποδυτήρια, τα φτωχά σπίτια των ποδοσφαιριστών και πολλά άλλα στοιχεία του ποδοσφαιρικού τοπίου της εποχής. Οι ηθοποιοί που πρωταγωνίστησαν ήταν επαγγελματίες ποδοσφαιριστές στην πραγματική ζωή: Κώστας Λινοξυλάκης, Ανδρέας Μουράτης, Στάθης Μανταλόζης, Λάκης Πετρόπουλος, Κώστας Πούλης.

Μια ακόμη αντιπροσωπευτική ταινία του κινήματος είναι η Συνοικία το Όνειρο. Στην ιστορία της βλέπουμε τον ορισμό της ανέχειας και της απελπισίας. Πρωταγωνιστές είναι κάτοικοι των φτωχογειτονιών της Αθήνας, που με διάφορους τρόπους προσπαθούν να συντηρήσουν την οικογένειά τους και να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους. Ο Ρίκος, εκμεταλλεύεται την κατάσταση και εξαπατά τους γείτονές του. Εκείνοι του εμπιστεύονται τις ελπίδες τους για μια καλύτερη ζωή, αλλά απογοητεύονται γρήγορα όταν μαθαίνουν την αλήθεια. Ένας πατέρας και στενός «φίλος» του Ρίκου, μέσα στην απόγνωσή του πείστηκε να τον ακολουθήσει σε μια ληστεία, την οποία όμως τελικά δεν διέπραξαν, καθώς το αίσθημα της συμπόνιας και της ανθρωπιάς κυριάρχησε μέσα τους ενάντια στο προσωπικό τους συμφέρον. Πρώτο ρόλο έχουν οι Αλέκος Αλεξανδράκης, Μάνος Κατράκης και Αλίκη Γεωργούλη.

Το Μπλόκο πραγματεύεται ένα θέμα ταμπού για την εποχή του. Μας παρουσιάζει έναν μαυραγορίτη που αποφασίζει να παντρευτεί μια Ελληνίδα. Το βράδυ του γάμου τους εμφανίζεται το δίλλημα της συνεργασίας με τους Γερμανούς ή την εκτέλεσή του για συμμετοχή στην Αντίσταση, καθώς πέφτει πάνω στο μπλόκο της Κοκκινιάς.

Το κίνημα του νεορεαλισμού επηρέασε τον κόσμο του κινηματογράφου από τη μια άκρη της Γης ως την άλλη. Η ανάγκη για εξάλειψη της εξιδανικευμένης πραγματικότητας άγγιξε πολλούς ακόμη καλλιτέχνες, όπως τον Ινδό σκηνοθέτη Στιατζίτ Ράι, τον Κούρδο Γιλμάζ Γκιουνέι και τους Ιρανούς Αμπάς Κιαροστάμι, Τζαφάρ Παναχί, Ματζίντ Ματζιντί, Ασκγάρ Φαραντί, Mαργιάν Σατραπί.

Πηγές:
· David Bordwell-Kristin Thompson, Εισαγωγή στην Τέχνη του Κινηματογράφου, μτφρ. Κατερίνα Κοκκινίδη, Αθήνα, 2021, 5η ανατύπωση
· Pierre Sorlin, Ευρωπαϊκός Κινηματογράφος Ευρωπαϊκές Κοινωνίες 1939-1990, μτφρ. Έφη Λατίφη, Αθήνα, 2004
· Νίκος Μουρατίδης «Ο Νεορεαλισμός στον Ελληνικό Κινηματογράφο», www.ogdoo.gr, 2022
· Νίκος Κουρού, «Πικρό Ψωμί (1951) το Τραγικό Συμβάν του Θανάτου του Πρωταγωνιστή της Κλασικής Ελληνικής Ταινίας, Πριν την Ολοκλήρωση των Γυρισμάτων», Koita Magazine, 2021
· Παναγιώτα Ξύδι, «ΜΑΥΡΗ ΓΗ (Α΄ Βραβείο καλύτερης ταινίας 1952)», ΕΡΤ, 2016
· Ευαγγελία Γαλανάκη, «Το Ξυπόλυτο Τάγμα: Μια διαχρονική ιστορία για το παιδί, το τραύμα, την αλληλεγγύη», LIFO, 2020
· Αγλαΐα Μητροπούλου, «Μαγική Πόλη», Ταινιοθήκη της Ελλάδος,
· Αγλαΐα Μητροπούλου, «Το Μπλόκο», Ταινιοθήκη της Ελλάδος, 2006

[1] 1. Μιζανσέν: Όλα τα στοιχεία που είναι τοποθετημένα μπροστά στην κάμερα προκειμένου να κινηματογραφηθούν (σκηνικά, φωτισμός, φροντιστηριακό υλικό, κοστούμια, μακιγιάζ, συμπεριφορά ηθοποιών) David Bordwell-Kristin Thompson, Εισαγωγή στην Τέχνη του Κινηματογράφου, μτφρ. Κατερίνα Κοκκινίδη Αθήνα, 2021, 5η ανατύπωση σελ.529